اول‌ازهمه با تعریف جستار شروع کنیم:

برای تعریف جستار (Essay) بهتر است از تفاوت‌ آن با مقاله (Article) بگوییم.

در زبان فارسی به جستار،رساله هم می‌گویند.

مثلاً بابک احمدی در مقدمۀ مجموعه جستارهای محمد قائد (دفترچۀ خاطرات و فراموشی) می‌‌نویسد:

رسالۀ خوب بیشتر به چکیدۀ کتابی همانند است، و نه به اندیشه‌ای که با طول و تفصیل بیان می‌شود. گسترش قاعده‌مندِ فکر و ایده نیست، توانایی یا جسارتِ به کوتاهی نوشتن است. رساله‌های خوب (آن‌ها که عمری با همراه می‌مانند) پرگو نیستند، و به پیروی از یک تدبیر یا دستور دیرپای ادبی شکل گرفته‌اند: خلاصه کن! کوتاه بگو!

لفظ لاتین exagium به‌معنای اسمی، رساله بوده و به معنای فعلی، آزمودن و نیز وزن کردن. در فرانسویِ کهن نیز essai  به‌معنای آزمودن و تجربه کردن و گاه پژوهیدن بود.

جستار نوشته‌ای است معمولاً کوتاه (در حد مقاله) و غیرداستانی.

هر جستار غالباً داری موضوع مشخصی است، اما جستارنویس برخلاف مقاله‌نویس آزادی فرمی و محتوایی بیشتری برای بسط ایده یا ایده‌های خود دارد. در مقاله که غالباً نوشته‌های آکادمیک را تداعی می‌کند. نویسنده بیشتر در بند ارجاع دادن به منابع گوناگون و استدلال قائده‌مند است. کسی از مقاله‌نویس توقع نویسندگی خلاق ندارد.

اما جستار، پهلو به اثر هنری می‌زند و ساختار خشک و از پیش تعیین‌شدۀ مقاله را ندارد.

ویژگی بارز جستار نمود فردیت و جهان شخصی نویسنده است. جستارنویس آزادانه از دیدگاه‌ها و علایق شخصی‌ خودش می‌گوید؛ آزادی بی‌حدوحصری دارد و می‌تواند تقریباً دربارۀ هر چیزی بنویسد.

تقریباً همه چیز زندگی برای من بهانه‌ای برای نوشتن یک جستار تازه تبدیل شده است.

امروز بعد از یکسال‌ و اندی، بکوب هفت-هشت کیلومتر پیاده رفتم تا برسم به رودخانۀ خودم. انگار بعد از مدت‌ها انس‌‌والفت با گوشه‌ای از طبیعت آدم نسبت به آن احساس مالکیت پیدا می‌کند. یادم هست گاهی یکی-دو ساعت دولا می‌شدم تا زباله‌های کنار رودخانه را جمع کنم. خوش نداشتم رودخانه‌ام کثیف باشد! این رودخانه توی این چند سالی که مال من شده، چند باری خشکیده.  امروز بی‌قرار بودم. خیال می‌کردم رودخانه کماکان خشک باشد. اما حتی قدم زدن روی سنگ‌های رودخانۀ خشکیده هم برای رفع دلتنگی بس بود.

از بالای تپه که رنگ آب را دیدم سرعتم بیشتر شد. تا دم رودخانه دویدم. پرآب‌تر از همیشه بود.

من ایدۀ بسیاری از جستارهایم را در مسیر رفت و برگشت ملاقات با این همین رودخانه پیدا کرده‌ام.  طی این مدت، گرفتاری کاری و نقل مکان موقت من به جایی دورتر باعث شده بود نه درست پیاده‌روی کنم و نه درست فکر. و دوری از رودخانه تاثیر منفی خودش را گذاشته بود. تا اینکه امروز دیدار شد میسر و…

به گمانم فکر واقعی، فکر عمیق و خوب توی پیاده‌روی ساخته می‌شود. قصد اغراق ندارم. از نیچه تا اکتاویو پاز، تقریباً هر فرد خلاقی که می‌بینی پیاده‌روی را مفری می‌دانسته برای بیرون زدن از جریان روزمرگی، و برای خلوت و گفت‌وگو با ایده‌ها.

از پیش رودخانه که بر می‌گشتم به این فکر کردم که جستار مناسب‌ترین قالب نوشتاری این روزگار است.

با جستار می‌توان تا عمق بسیاری از موضوعات رفت. جستار بهترین یکی از بهترین شیوه‌های ترویج ایده‌هاست. در تولید محتوا اولویت اول من نوشتن جستار است. اینترنت و خصوصاً وب بهترین بستر برای انتشار جستار است.

جستارنویسی یکی از لذت‌بخش‌ترین کارهای فکری و هنری دنیاست.

من جستار را کوششی خلاقانه برای موشکافی زندگی خودم و موضوعات دلخواهم می‌دانم.

برخلاف مقاله که نیاز به برنامه‌ریزی و پژوهش و تحقیق دارد؛ جستار غالباً حین نوشتن شکل می‌گیرد. در جستارنویسی ملزم به رعایت چفت‌وبست‌های مقاله‌نویسی نیستیم.

جستار برداشت شخصی نویسنده است از زندگی و مفاهیم.

از آن‌جایی‌که بنای جستار روی فردیت نویسنده است، من جستارنویسی را بهترین نوع نوشتن برای تمایز و توسعه و نشر دیدگاه‌های شخصی می‌دانم.

نکتۀ قابل‌تأمل در جستارنویسی این است که نویسنده به دنبال تحمیل دیدگاه‌های خود نیست و فقط بینش تازه‌ای را به ما معرفی می‌کند.

۵۵ کلید برای ورود به دنیای جستار و جستارنویسی

۱

جستار یعنی آزادی عمل؛ در جستار نویسنده می­‌تواند از کویر شروع کند، سر از دریا دربیاورد؛ و دوباره ویلان و حیران به کویر برسد.

۲

می‌توان به تعداد جستارنویس­‌ها، برای جستار تعریف­‌های متنوعی داشت.

۳

جستار بهترین زمین بازی برای نویسنده‌­های داستانی و غیرداستانی است.

۴

در جستار، هم می‌­توان میل قصه­‌گویی و روایت را ارضاء کرد؛ و هم مثل مقاله­ سراغ داده‌­ها و تحلیل­‌های منطقی رفت.

۵

جستارنویس می‌­نویسد تا کشف کند، تا حین نوشتن بفهد، پس جستار برخلاف مقاله، نقشه و چارچوب از پیش تعین‌شده‌ای نمی‌­خواهد.

۶

جستار روش مناسبی برای تازه­‌گویی است.

۷

آزادی عجین شده با جستار، نویسنده را از بی­‌نقص­‌گرایی و پایبند بودن به قراردادها می‌­رهاند.

۸

جستار می‌­تواند یکی از موثرترین انواع نویسندگی آنلاین و محتوای دیجیتال باشد.

۹

وبلاگ­، بهترین مکان نشر جستار در دنیای امروزی است. شبکه­‌های اجتماعی بستر لازم برای نشر و مطالعۀ جستار را فراهم نمی­‌کنند.

۱۰

در شبکه­‌های اجتماعی فقط می‌­توان تکه­‌هایی از یک جستار را منتشر کرد.

۱۱

جستار بهترین فرم برای نویسنده‌­های دوران شتاب‌زدگی و کمبود توجه است.

۱۲

مخاطب اینترنتی شاید حوصلۀ خواندن مقالات جدی را داشته نداشته باشد، اما به احتمال قوی به جستار روی خوشی نشان می‌­دهد.

۱۳

جستار جای خوبی برای بازیگوشی‌­های نویسنده است. بسیاری از فرم‌های دیگر نویسندگی را می‌توان در دل جستارها آزمود.

۱۴

نقل‌­قول­‌ها ماهی‌های دریای جستار هستند. مونتنی می­‌گوید به خاطر اینکه خودم را بهتر بیان کنم از دیگران نقل­‌قول می­‌کنم.

۱۵

گزین­‌گویه‌­ها یکی از عوامل اصلی زیبایی جستارها هستند. پنداری با هر نقل قول، دیگر نویسنده‌­ها را نیز در خلق جستار مشارکت می‌دهیم.

۱۶

بسیاری از جستارها در تحلیل و بررسی یک گزین‌­گویۀ خاص شکل گرفته‌­اند.

۱۷

در میان نویسندگان معاصر ایران جستارنویس کم داریم.

۱۸

برخی از مهم‌­ترین و مشهورترین داستان­‌نویس‌­های دنیا، جستارنویس‌­های خوبی نیز بود‌‌‌ه‌­اند. ویکتور هوگو و امیل زولا و آلبر کامو سه تن از مهم‌­ترین داستان­‌نویس­‌های فرانسه هستند که جستارهای تاریخ‌­ساز و موفقی نیز نوشته‌­اند.

۱۹

شاهرخ مسکوب و محمد قائد از بهترین جستارنویس‌­های معاصر ایرانی هستند.

۲۰

نوشته‌­های قائد، مصداق درخشان متون میان‌­رشته‌­ای­‌اند. قائد با بهره­‌گیری از علوم سیاسی و روانشناسی و ادبیات و تاریخ، بخشی از خواندنی‌ترین جستارهای فارسی را نوشته است.

بگذارید درخشان‌ترین مجموعه جستار فارسی معاصر (از نظر من) را به شما معرفی کنم. به گمانم کمتر چیزی به اندازۀ خواندن این کتاب و سایر جستارهای محمد قائد ما را با مفهوم جستارنویسی خلاق آشنا می‌کند:

۲۱

طنز ظریف و درخشان  محمد قائد یکی از دلایل اصلی موفقیت جستارهای اوست.

۲۲

جستار، فرمی است که کنش­‌گری را برای نویسنده تسهیل می­‌کند.

۲۳

جستارنویس­ خنثی نیست.

۲۴

نویسنده‌­ای که به سمت جستارنویسی می­‌رود، نقش مهم و تاریخی نویسنده­‌ها در رویدادهای اجتماعی را یادآوری می‌کند.

۲۵

ماریو بارگاس یوسا، رمان­‌نویس نوبلیست، کماکان هر هفته در روزنامه­‌های مهم جهان، جستاری در رابطه با رویدادهای روز می‌­نویسد.

۲۶

جستار، بهترین گزینه برای نویسنده­‌های تنوع‌طلب­ است. در هر جستار می­‌توان به سراغ موضوع تازه­‌ای رفت و الزامی به پیوستگی موضوعی تمام جستارهای یک نویسنده نیست.

۲۷

قلم جستارنویس با دائم­‌نویسی و شاخک­‌های تیز ورزیده‌تر می­‌شود.

۲۸

ساده‌­ترین و جزئی­‌ترین موضوعات روزمره می‌­تواند ایدۀ یک جستار خوب باشد.

۲۹

جستار برخلاف اغلب مقاله‌ها، نوعی اثر ادبی است و می‌­تواند جزو آثار ماندگار باشد.

۳۰

جستارها غالباً تاریخ مصرف‌دار نیستند، آن‌ها را می‌توان محتوای سبز دانست.

۳۱

حتی جستارهای وابسته به رویدادها و اخبار نیز، به دلیل فرم هنرمندانه و ادبی­‌شان بعدها می‌توانند به عنوان سند و اثری خواندنی مورد بحث و بررسی قرار گیرند.

۳۲

داریوش آشوری یکی از یادداشت‌­های کوتاهش را جستارک نامیده بود. پس به نظر می‌­رسد، جستار با توجه به ریشۀ لغوی آن که از جستجو و مکاشفه می‌­آید، نمی­‌تواند چندان کوتاه باشد.

۳۳

هر جستار حداقل باید ۱۰۰۰ کلمه باشد.

۳۴

جستار فرصت مناسبی برای آزمودن نظریات متهورانه و نو است. نطفۀ بسیاری از افکار بزرگ و تاثیرگذار، ابتدا در دل یک جستار بسته شده است.

۳۵

جستار می‌­تواند حافظ ارتباط دائمی نویسنده با مخاطبانش باشد.

۳۶

بسیاری از جستارها  می‌توانند در گفتگو با مخاطبان و ثبت و بررسی بازخوردهای آن­‌ها شکل بگیرند. نسیم طالب برای آزمودن بسیاری از ایده‌هایش از بحث‌ها و جدل‌های توییتری بهره می‌گیرد.

۳۷

اینترنت با پویایی خود در زمینه مشارکت کاربران، یاری‌دهندۀ جستارنویس در نوشتن جستارهای چندبعدی و همه‌جانبه است.

۳۸

جستار، پویایی ذهن نویسنده را حفظ می‌­کند. شاید مجال و آرامش نوشتن رمان و کتاب‌های بلند برای هر نویسنده‌­ای فراهم نشود، اما جستار را می­‌توان در دل تمام گرفتاری­‌ها نیز به سامان رساند.

۳۹

جستار، آزمایشگاه ایده‌هاست.

۴۰

جستارنویسی یکی از بهترین روش‌ها برای برندسازی شخصی با نوشتن است.

۴۱

در جستار، نویسنده می­‌تواند خودخواه باشد، دیوانگی کند، قربان صدقۀ خودش برود و کماکان توسط خواننده پذیرفته بشود.

۴۲

برای ترویج عقاید تازه و ارزشمند می‌­توان به قالب جستار متوسل شود.

۴۳

می‌توان به صورت گروهی دربارۀ یک موضوع خاص به جستارنویسی پرداخت. مثلاً گروهی که دغدغۀ ترویج کتاب‌خوانی دارند، جنبش جستارنویسیِ اهمیت کتاب را راه‌اندازی کنند.

۴۴

حتی فعالان و متخصصان دیگر حوزه‌ها هم می‌توانند در جستارنویسی طبع‌آزمایی کنند، تجربیات آن‌ها می‌تواند برگ برندۀ جستار آن‌ها باشد، و کمبود مهارت نویسندگی‌شان را تا حدی پوشش دهد.

۴۵

جستارنویسی، بهترین روش برای تفکر مکتوب است.

۴۶

جستارنویس باید به تفکر نقادانه و سنجشگرانه‌اندیشی مجهز باشد. وگرنه نتیجۀ کارش مملو از لفاظی خواهد بود.

۴۷

جستارنویسی، یکی از بهترین روش‌ها برای چشیدن طعم حقیقی نوشتن است.

۴۸

استعاره‌ها و تمثیل‌ها می‌توانند برگ برندۀ یک جستار خوب باشند.

۴۹

گاهی استعارۀ تازه، برای بنا کردن یک جستار تازه کافی است.

۵۰

تسلط کلامی و دامنۀ واژگان گسترده از مهم‌ترین دلایل موفقیت یک جستارنویس است.

۵۱

تبدیل جستارنویسی به یک حرفه، نیازمند سال‌ها کار منظم و بازاریابی از طریق محتواست.

۵۲

دنیای امروز بیش‌ازپیش به جستارنویس‌ها نیاز دارد. جستارنویس با ساده‌ کردن مطالب پیچیده‌تر و رنگ‌آمیزی آن‌ها با فنون ادبی و هنری، به ترویجِ ایده‌های مهم در میان عموم مردم می‌کوشد.

۵۳

سادگی جستار به معنی بی‌مایگی آن نیست. توان جستارنویس در ساده‌سازی، از قدرت او در فهم چیزهای پیچیده نشئت می‌گیرد.

۵۴

بهترین ایده‌های جستارنویسی را می‌توان حین آزادنویسی آشکار کرد.

۵۵

جستارنویسی انگیزۀ نوشتن را در نویسنده حفظ می‌کند.

+به گمانم پیشگفتار مجموعه جستارهای نشر گمان (در باب دوستی) نیز دارای نکات کلیدی و مهمی است؛ صفحۀ اول آن را با هم بخوانیم:

بخش مهمی از تاریخ جستارنویسی، خودِ جستارهایی‌ست در باب چیستیِ فرم جستار.

 دانلود یک نمونه جستار کوتاه از بیژن نجدی:

لینک دانلود مستقیم جستاری از بیژن نجدی

 برای آشنایی بیشتر با جستارنویسی لینک‌های زیر را به شما پیشنهاد می‌کنم:

جستار چیست؟ + ۲۰ موضوع جذاب برای جستارنویسی

  بخش‌هایی از برخی مجموعه جستارهایی که در قالب کتاب منتشر شده‌اند:

در باب دوستی | میشل دو موننتی

دفترچه خاطرات و فراموشی | محمد قائد

شکاریم یکسر همه پیش مرگ | شاهرخ مسکوب

در سوگ و عشق یاران | شاهرخ مسکوب

درهای نیمه‌باز | خلاصه و مرور کتاب

این هم مثالی دیگر: چهار جستار روایی | مرور کتاب و گزیده‌هایی از آن

اگر به خودم برگردم | مرور کتاب+بخش‌های برگزیده

 اگر می‌خواهید جستارنویس بشوید احتمالاً صفحۀ زیر برای شما مفید باشد:

نقشه راه نویسنده شدن

 لینک‌ وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌های برخی از بهترین جستارنویس‌های ایرانی:

محمد قائد

داریوش آشوری

محمدرضا شعبانعلی

رضا بابایی

روزبه فیض

ناهید عبدی

کانال مدرسه آنلاین نویسندگی در تلگرام

شاهین کلانتری در تلگرام | اینستاگرام | توییتر | ویرگول | لینکدین