یک روایت ساده | تمرینی خوب برای نوشتن داستان کوتاه

این یکی از تمرین‌های ساده‌ای است که در کلاس نویسندگی خلاق انجام می‌دهیم: داستان کوتاهی که دوست داریم انتخاب می‌کنیم. سپس از روی آن می‌نویسیم اما هنگام رونویسی تک تک جملات را تفکیک می‌کنیم؛ یعنی هر جمله را در یک سطر تازه می‌نویسیم (هر جا نقطه دیدیم این کار را می‌کنیم). فرقی هم نمی‌کند جمله کوتاه است یا بلند. سپس دربارۀ تک تک جمله‌ها از خودمان سوال می‌پرسیم. «چرا نویسنده این جمله را در این جای داستان نوشته است؟». پاسخی که به این سوال می‌دهیم به‌تدریج ما را به رمز و راز نگارش داستان‌های خوب آشنا می‌کند.

حالا این پایین این تمرین را با داستانی ساده و کوتاه از کتاب «یک قصۀ قدیمی» نوشتۀ هرمز شهدادی انجام بدهیم.

اول اصل داستان را بخوانیم:

یک روایت ساده

صدای پرنده را شنیدم. صوتی شبیه جیغ. شاید صدای مرغی دریایی. پشت میز اداره نشسته بودم. پیش رویم فنجانی چای. چند پروند‌ه‌ی امور اداری. یک کتاب: «منتخبی از داستان‌ها و نمایشنامه‌های چخوف». با صدای پرنده صدای موج آمد. ساحلی تهی از شیء و انسان. دریایی آرام. از جا برخاستم. نمی‌دانستم به کجا خواهم رفت. زنم تلفن زده بود بچه‌هامان را امروز به خانه‌ی پدرش می‌برد. من هم اگر بخواهم برای خوردن ناهار می‌توانم به خانه‌ی پدرش بروم. من جایی،‌ ساحلی تهی از شی و انسان دیده‌ام. به کجا بروم؟
شاید پانزده سال پیش بود. حوالی بیست و پنج سالگی. نخستین بار نوشتن را تجربه کردم. در کلاس درس نشسته بودم. ناگهان برخاستم. به‌ کسی نگاه کردم. حتی از معلم اجازه نخواستم. بیرون آمدم. در دستشویی، روی کاغذپاره‌ها،‌ کلمه‌ها را ردیف کردم. کلماتی که وقتی آن‌ها را بازخواندم،‌ مطالبی را بیان می‌کردند که هیچکدام در اندیشه‌ی من نبود.
چندسالی می‌نوشتم. نمی‌دانم داستان بودند یا نه. در مجله‌های مختلف چاپشان می‌کردم. اندک اندک نوشتن برایم عادت شده بود. روزی از این عادت دست برداشتم که به عبث بودن آن پی بردم. تنها چند هزار خواننده هستند. آنان نیز به درستی نمی‌خوانند. همان‌گونه که من نیز به درستی نمی‌نویسم. شاید خوانندگانی حقیقی هم باشند. اما من دیگر نویسنده‌ای حقیقی نیستم. حرف‌هایم تکراری‌اند. موقعیت‌ها در داستان‌هایم تصنعی و مبتذل‌اند. نوشتن من گرهی از کار کسی باز نمی‌کند. حتی از کار خودم. دیگر مسائل بشری برایم مثل اشیا بی‌جان شده‌اند. چرا بنویسم؟
کاری در اداره‌ای پیدا کردم. زن گرفتم. به خانواده مشغول شدم. زنم دو بچه آورد. به‌تدریج تجربه‌ای در کار زندگی نکرده نماند. راحت شده بودم. روزها را به آسودگی و رفتن به اداره می‌گذرانیدم. شب‌ها به مشروب‌خوردن با دوستان و بحث و جدل می‌گذشت. به حقیقت آسوده بودم.
چند ماه پیش، صبح خواب و بیدار بودم. هنوز در رختخواب خفته بودم. ناگهان صدای پرنده را شنیدم. صدای مرغی بی‌نام. بی‌اختیار لرزیدم. حتماً‌ رنگم هم پریده بود. زنم گفت به احتمال زیاد،‌ دیشب سرماخورده‌ای. وادارم کرد بخوابم. برایم دم‌کرده‌ی گل‌گاوزبان آورد. قوری را که دیدم برخلاف همیشه همه یادبودهایم پیش چشمم آمد. هنگام خوردن گل‌گاوزبان،‌ همه‌ی گل‌هایی که می‌شناختم،‌ همه‌ی حیواناتی که دیده بودم و همه‌ی کسانی که با من سخن گفته بودند، به یک لحظه به یادم آمدند. روز به اضطراب گذشت. هر شیء، هر حرکت و هر صدا مرا به نوشتن برمی‌انگیخت. شوق نوشتن، دست‌هام را می‌لرزانید. شب که دوستی به بالینم آمد و بستنی به دستم داد،‌ همه‌ی اضطراب و شوق فرو مرد. خفتم. خفتم.
مدتی بعد صدا تکرار شد. این‌بار در خیابان بودم. عصر بود. می‌شد در میخانه گیلاسی زد. با هم پیاله‌ها از ادبیات سخن گفتیم. مستی همه چیز را از یادم برد.
صدا گاه و بیگاه تکرار شد. من کوشیدم که بنویسم. راست می‌گویم. نشد. نتوانستم کلمه‌ای بر کاغذ بیاورم. از کدام تجربه سخن بگویم. ناچار:
موج از پس موج می‌آید. انبوه آب بر شن یکدست ساحل فرو می‌ریزد. کناره‌های شنی پوشیده از صدف ریز است. ساحل به جنگلی در دوردست می‌پیوندد. بر دریا، مرغی بزرگ‌جثه و سپید پر می‌کشد. گاهی بر آب می‌نشیند. گاهی برمی‌خیزد. هیچ جنبشی در زمین و آسمان نیست. بر آب‌ها حرکت و جنبش است. من از جایی در جنگل پا بر ساحل می‌گذارم. پیش می‌روم. مرغ بال می‌کشد. از آب بدر می‌آید. بر فراز سر من پرواز می‌کند. جیغ می‌کشد. موج‌ها بر ساحل فرمی‌ریزند. صدای دریا و صدای پرنده در هم می‌آمیزد. بر ماسه زانو می‌زنم. اندک اندک در لابلای شن فرو می‌روم. ته‌نشین می‌شوم.
شاید یک ساعت است که قرص‌ها را خورده‌ام. بسته‌ای قرص خواب‌آور که می‌دانم زنده‌ام نخواهد گذاشت. روایت معمول را تکرار کرده‌ام. می‌دانم. اما مگر من جز فردی معمولی بوده‌ام؟

و حالا مرحلۀ اول تمرین تفکیک جمله‌ها:

1. صدای پرنده را شنیدم.
2. صوتی شبیه جیغ.
3. شاید صدای مرغی دریایی.
4. پشت میز اداره نشسته بودم.
5. پیش رویم فنجانی چای.
6. چند پروندۀ امور اداری.
7. یک کتاب: «منتخبی از داستان‌ها و نمایشنامه‌های چخوف».
8. با صدای پرنده صدای موج آمد.
9. ساحلی تهی از شیء و انسان.
10. دریایی آرام.
11. از جا برخاستم.
12. نمی‌دانستم به کجا خواهم رفت.
13. زنم تلفن زده بود بچه‌هامان را امروز به خانۀ‌ پدرش می‌برد.
14. من هم اگر بخواهم برای خوردن ناهار می‌توانم به خانۀ پدرش بروم.
15. من جایی،‌ ساحلی تهی از شی و انسان دیده‌ام.
16. به کجا بروم؟
17. شاید پانزده سال پیش بود.
18. حوالی بیست و پنج سالگی.
19. نخستین بار نوشتن را تجربه کردم.
20. در کلاس درس نشسته بودم.
21. ناگهان برخاستم.
22. به‌ کسی نگاه کردم.
23. حتی از معلم اجازه نخواستم.
24. بیرون آمدم.
25. در دستشویی، روی کاغذپاره‌ها،‌ کلمه‌ها را ردیف کردم.
26. کلماتی که وقتی آن‌ها را بازخواندم،‌ مطالبی را بیان می‌کردند که هیچکدام در اندیشۀ من نبود.
27. چندسالی می‌نوشتم.
28. نمی‌دانم داستان بودند یا نه.
29. در مجله‌های مختلف چاپشان می‌کردم.
30. اندک اندک نوشتن برایم عادت شده بود.
31. روزی از این عادت دست برداشتم که به عبث بودن آن پی بردم.
32. تنها چند هزار خواننده هستند.
33. آنان نیز به درستی نمی‌خوانند.
34. همان‌گونه که من نیز به درستی نمی‌نویسم.
35. شاید خوانندگانی حقیقی هم باشند.
36. اما من دیگر نویسنده‌ای حقیقی نیستم.
37. حرف‌هایم تکراری‌اند.
38. موقعیت‌ها در داستان‌هایم تصنعی و مبتذل‌اند.
39. نوشتن من گرهی از کار کسی باز نمی‌کند.
40. حتی از کار خودم.
41. دیگر مسائل بشری برایم مثل اشیا بی‌جان شده‌اند.
42. چرا بنویسم؟
43. کاری در اداره‌ای پیدا کردم.
44. زن گرفتم.
45. به خانواده مشغول شدم.
46. زنم دو بچه آورد.
47. به‌تدریج تجربه‌ای در کار زندگی نکرده نماند.
48. راحت شده بودم.
49. روزها را به آسودگی و رفتن به اداره می‌گذرانیدم.
50. شب‌ها به مشروب‌خوردن با دوستان و بحث و جدل می‌گذشت.
51. به حقیقت آسوده بودم.
52. چند ماه پیش، صبح خواب و بیدار بودم.
53. هنوز در رختخواب خفته بودم.
54. ناگهان صدای پرنده را شنیدم.
55. صدای مرغی بی‌نام. بی‌اختیار لرزیدم.
56. حتماً‌ رنگم هم پریده بود.
57. زنم گفت به احتمال زیاد،‌ دیشب سرماخورده‌ای.
58. وادارم کرد بخوابم.
59. برایم دم‌کردۀ‌ گل‌گاوزبان آورد.
60. قوری را که دیدم برخلاف همیشه همه یادبودهایم پیش چشمم آمد.
61. هنگام خوردن گل‌گاوزبان،‌ همه گل‌هایی که می‌شناختم،‌ همه حیواناتی که دیده بودم و همه کسانی که با من سخن گفته بودند، به یک لحظه به یادم آمدند.
62. روز به اضطراب گذشت.
63. هر شیء، هر حرکت و هر صدا مرا به نوشتن برمی‌انگیخت.
64. شوق نوشتن، دستهام را می‌لرزانید.
65. شب که دوستی به بالینم آمد و بستنی به دستم داد،‌ همه اضطراب و شوق فرور مرد.
66. خفتم.
67. خفتم.
68. مدتی بعد صدا تکرار شد.
69. این‌بار در خیابان بودم.
70. عصر بود.
71. می‌شد در میخانه گیلاسی زد.
72. با هم پیاله‌ها  از ادبیات سخن گفتیم.
73. مستی همه چیز را از یادم برد.
74. صدا گاه و بیگاه تکرار شد.
75. من کوشیدم که بنویسم.
76. راست می‌گویم.
77. نشد.
78. نتوانستم کلمه‌ای بر کاغذ بیاورم.
79. از کدام تجربه سخن بگویم.
80. ناچار:
81. موج از پس موج می‌آید.
82. انبوه آب بر شن یکدست ساحل فرو می‌ریزد.
83. کناره‌های شنی پوشیده از صدف ریز است.
84. ساحل به جنگلی در دوردست می‌پیوندد.
85. بر دریا، مرغی بزرگ‌جثه و سپید پر می‌کشد.
86. گاهی بر آب می‌نشیند.
87. گاهی برمی‌خیزد.
88. هیچ جنبشی در زمین و آسمان نیست.
89. بر آب‌ها حرکت و جنبش است.
90. من از جایی در جنگل پا بر ساحل می‌گذارم.
91. پیش می‌روم.
92. مرغ بال می‌کشد.
93. از آب بدر می‌آید.
94. بر فراز سر من پرواز می‌کند.
95. جیغ می‌کشد.
96. موج‌ها بر ساحل فرمی‌ریزند.
97. صدای دریا و صدای پرنده در هم می‌آمیزد.
98. بر ماسه زانو می‌زنم.
99. اندک اندک در لابلای شن فرو می‌روم. ته‌نشین می‌شوم.
100. شاید یک ساعت است که قرص‌ها را خورده‌ام.
101. بسته‌ای قرص خواب‌آور که می‌دانم زنده‌ام نخواهد گذاشت.
102. روایت معمول را تکرار کرده‌ام.
103. می‌دانم.
104. اما مگر من جز فردی معمولی بوده‌ام.

مرحلۀ دوم طرح این پرسش پس از خواندن هر جمله است:

چرا نویسنده این جمله را در این جای داستان نوشته است؟