کلمه‌برداری | روشی ساده برای افزایش دایره لغات و تسلط کلامی

آداب کلمه‌برداری

۱. جرج برنارد شاو گفت:‌ «تا زمانی که حداقل پنج مترادف برای هر کلمه ندانید، نویسنده نمی‌شوید.»

۲. آیا برای گسترش دایره لغاتتان باید لغت‌نامه را باز کنید و همه‌ی کلمات را به‌ترتیب حفظ کنید؟

۳. چنین کاری هم ملال‌آور است، هم وقت‌گیر، خاصیت چندانی هم ندارد، چون اغلب کلمات پس از چندی از خاطرتان شسته می‌شوند.

۴. باید دنبال راهی برای استفاده‌ی فعالانه از واژه‌‌های تازه در گفتار و نوشتارمان باشیم. کلمه‌یی که استفاده شود بهتر در ذهن می‌ماند. تا واژه‌ها را وارد بافت گفتار و نوشتارتان نکنید نمی‌توانید به زیروبمشان پی ببرید. برای این کار، «کلمه‌برداری» تمرین ساده‌ و سودمندی‌ست.

۴. تمرین «کلمه‌برداری» تمرینی برای گسترش فعالانه‌ی دایره‌ی واژگان است.

۵. کلمه‌برداری یعنی برداشتن کلمات به‌منظور به خاطرسپردن و استفاده‌کردن. در جایی از فیلم مارتین ایدن -که اقتباسی درخشان از رمانی به همین نام از جک لندن است- شخصیت اصلی که در آغاز مسیر نویسندگی‌ست برای معشوقه‌اش می‌نویسد: «کلمات جدید را یادداشت می‌کنم. آن‌ها را به دوستانم تبدیل می‌کنم و با هم وقت می‌گذرانیم. هر جا که ممکن باشد از این کلمات استفاده می‌کنم تا چیزهایی را که می‌بینم بهتر توصیف کنم.» کلمه‌برداری چنین کاری‌ست.

۶. معیارمان برای انتخاب کلمات چه باشد؟ ابتدا با این دسته‌بندی آشنا شوید:
کلمات را می‌توان به دو گروه فعال و غیرفعال تقسیم کرد:
واژگان فعال: کلماتی‌اند که به‌سهولت، در گفتار یا نوشتار یا هر دو، از آن‌ها استفاده می‌کنیم.
واژگان غیرفعال: کلماتی‌اند‌ که برای ما آشنایند -حتا اگر معنای دقیقشان را ندانیم- اما در گفتار و نوشتار از آن‌ها استفاده نمی‌کنیم (یا به‌راحتی در دسترس ذهنمان نیستند).
توجه جدی به این تقسیم‌بندی می‌تواند در کوتاه زمانی دایره‌واژگانتان را دگرگون کند. چرا؟ چون بسیاری از افراد، به‌اشتباه، آشنایی با کلمه‌یی را وجود آن در دایره‌واژگان فعالشان می‌پندارند. برای مثال ممکن است درجایی بخوانید «در نوشتن بیش از هر چیزی از ارزیابی نابهنگام نوشته‌هایمان آسیب می‌بینیم. تنها ارزیابی بهنگام است که می‌تواند آموزنده و مفید باشد.» در این متن دو کلمه‌ی «بهنگام و نابهنگام» احتمالن برای شما ناآشنا نیست. اما اگر در جایی لازم باشد،‌ این کلمات،‌ به‌راحتی،‌ از زبان یا قلم شما جاری می‌شوند؟ شاید استفاده از «به‌موقع و بی‌موقع» برایتان سهل‌تر باشد. پرسشی دیگر: آیا واژه‌ی «پژواک» جزو دایره‌ی واژگان فعال شماست؟ یعنی اگر در جایی لازم شد از این کلمه استفاده کنید،‌ به‌راحتی و حتا ناخودآگاه از زبانتان جاری می‌شود؟ شاید باشد، شاید نه. این موضوع نسبی است،‌ کلماتی جزو دایره‌ی واژگان فعال شماست و جزو دایره واژگان غیرفعال دیگری است و برعکس. نویسنده‌یی که در پی گسترش دایره‌ واژگان خویش است پیوسته برای افزایش دایره‌ی واژگان فعالش می‌کوشد.
نکته‌ی ظریف در گسترس دایره‌ی واژگان در این است که کلمات را همینگوی‌طور ببینیم (همینگوی: در تمام عمرم جوری به واژه‌ها نگاه کرده‌ام که انگار اولین بار است که آن‌ها را می‌بینم.).
پس به‌اشتباه مانند برخی افراد تصور نکنید که نشانه‌ی گسترش دایره‌ی واژگان به معنای استفاده از کلمات قلنبه‌سلنبه و از رده‌ خارج است. در تقسیم‌بندی کلمات فعال و غیرفعال، کاری به واژگان متروک زبان نداریم. چرا که غالبن به کار خواندن متون کهن میایند و استفاده از آن‌ها جز ایجاد معما برای خواننده سودی ندارد. برای مثال واژه‌‌ی «فژه» که در این بیت رودکی به چشم می‌خورد کاربرد امروزی ندارد: «وین فژه پیر ز بهر تو مرا خوار گرفت/برهاناد ازو ایزد جبار مرا». احتمالن شما هم «پلید» را به «فژه» ترجیح می‌دهید.
صدالبته از واژگان کهن و متروک به شیوه‌های نوینی می‌توان بهره برد،‌ از جمله ‌ در معادل‌سازی. برای مثال «رسانه» واژه‌یی قدیمی به معنای حسرت و اندوه است که در کارکرد جدید خود به معادل زیبایی برای «medium» تبدیل شده است.

۷. نه فقط از کتاب‌ها،‌ بلکه از سخنرانی‌ها و یادداشت‌ها و کلیپ‌های شبکه‌های اجتماعی هم می‌توان کلمه‌برداری کرد.

۸.چه نوع نوشته‌هایی برای انجام تمرین کلمه‌برداری مناسب است؟ هر متنی که برای شما جذاب و جالب به ‌نظر می‌رسد می‌تواند برای کلمه‌برداری مناسب باشد. بعضی افراد بیشتر از شعر و داستان کلمه‌برداری می‌کنند و برخی هم سراغ مقالات آموزشی و علمی می‌روند. به‌ هر روی بهتر است که در هر زمینه‌یی سراغ نمونه‌های شاخص و باکیفیت برویم. 

۹. اما کلمه‌برداری کافی نیست، از هر آن‌چه برداشته‌اید سریع‌تر در گفتار و نوشتارمان استفاده کنید. کلمات تازه شوق بیشتری برای نوشتن ایجاد می‌کنند.

۱۰. از کلماتی که برداشته‌اید می‌توانید به هر شکلی استفاده کنید؛‌ از آن‌ها در یادداشت‌های روزانه‌تان استفاده کنید، جملات عجیب و غریب بنویسید، شعر و ترانه بگویید و…

۱۱. داشتن دفترچه یا فایلی در موبایل و رایانه برای ثبت کلمات ضرورت دارد. من برای سهولت در کار از همه‌ی ابزارهای الکترونیکی و غیرالکترونیکی برای کلمه‌برداری استفاده می‌کنم. گاهی اوقات برای نوشتن یادداشتی فقط لازم است که چند لحظه‌یی به فهرست کلماتی که برداشته‌ام نگاه کنم. کلمات تازه می‌توانند جرقه‌های خوبی برای افکار تازه باشند.

۱۲. زمانی می‌توانید بفهمید در کلمه‌برداری به مهارت رسیده‌اید که هر روز حداقل دو-سه واژه تازه به فهرست‌تان اضافه شده باشد. یک «کلمه‌بردار» فعال متفنن نیست، او مثل کسی که شیفته‌ی جمع‌آوری پروانه‌های رنگارنگ است به هر واژه خیره می‌شود و به تفاوت‌ها و شباهت‌های آن واژه با سایر کلمات میندیشد.

۱۳. اما در کلمه‌برداری قرار نیست خودمان را محدود به تک‌کلمه کنیم. برداشتن عبارات و جملات هم می‌تواند بخشی از کلمه‌برداری باشد.

۱۴. ضمن اینکه همیشه قرار نیست سراغ کلمات غیرفعال دایره‌ی واژگانتان بروید،‌ کلمات جالب (کلماتی که جزو دایره‌ی واژگان فعال شما هستند) هم می‌توانند به فهرست کلمه‌برداری راه بیابند.

۱۵. آیا کلمه‌برداری سرقت ادبی نیست؟ نه. اول اینکه کلمات ملک طلق هیچ شخصی نیستند. احتمالن نگرانی برخی افراد به خاطر عبارات و جملات است. نخست باید گفت شما از آنچه برداشته‌اید در تمرین‌هایتان استفاده می‌کنید. تقلید اگر درست صورت بگیرد بخش مهمی از یادگیری است. پس وقتی دغدغه‌ی انتشار نداریم،‌ چه باک از سرقت ادبی؟ دوم اینکه، اگر روزی خواستید عین یک عبارت یا جمله را در متنی که قصد انتشار آن را دارید بیاورید می‌توانید منبع را نقل کنید و خیال خودتان را راحت.

۱۶. مثالی از تمرین:
کلمات و عبارات و جملات زیر را از کتاب «در کوی دوست» شاهرخ مسکوب برداشته‌ شده است:
-ره‌آورد
-وسوسه‌ی سوزان
-دید راهیاب
-از دالان‌های تلاش معاش می‌گذرم
-منوال
-پشت میزی باز نشسته رسوب می‌کنم
-وارسته
-در کلاف‌دام‌های روزمره دست و پا می‌زنم
-زیستن عمر خود را جویدن و دور ریختن است
-چه ملال تاریک و پایداری
-همیاد
-دشنه‌ی غروب را در پشت روز فرو می‌کند
-جهانمند
تمرین ما با استفاده از برخی سطرهای بالا می‌تواند اینگونه باشد (هم می‌توان پیوسته نوشت، هم جملاتی به‌کل جدا، اینجا حالت دوم را برگزیده‌ام):
-ره‌آورد از سفر به دنیای رمان «دایی جان ناپلئون» نوعی از طنز است که در گفتار رومزه‌ی من هم جاری شده.
-وسوسه‌ی سوزان نوشتن داستانی درباره‌ی برادرم هیچوقت رهایم نمی‌کند.
-دید راهیاب او بود که سبب می‌شود هیچ‌یک از کلاس‌هایش را از دست ندهم.
-از دالان‌های تلاش هر طور شده می‌گذرم و خودم را قلم و کاغذ می‌رسانم تا قدری بنویسم و بیاسایم.
-هزار بار «منوال» به چشم و گوشم خورده، اما هیچوقت فکر نکرده بودم که معنی دقیقش چیست.

۱۷. یکی از بهترین کارها برای افزایش دانش‌ کلامی‌تان این است که حین استفاده از واژه‌ها معنای دقیقشان را در سایتی مثل «واژه‌یاب» ببینید.

۱۸. پیشهاد کتاب: «فرهنگ فارسی بر اساس متون معاصر» از حمزه مؤمنی‌زاده منبع مفیدی برای دیدن کلمات در جمله‌هایی از نویسندگان معاصر فارسی است. شاید با خواندن شاهدهایی که در این کتاب برای کلمات آمده،‌ ایده‌های بیشتری برای استفاده از کلمات بیابید.

۱۹. تمرین:
از کلمات زیر در ۳ متن کوتاه استفاده کنید (در هر ۳ متن، همه‌ی را کلمات به کار ببرید.):
دستیاب
افت‌وخیز
تنگنا
پی در پی
چیرگی
خویشتن‌داری
زبده

۲۰. لودویک ویتگنشتاین گفت: «هر واژه‌ی جدید، بذری تازه بر زمین گفت‌وگو است.» کلمه‌برداری زمینه‌ساز برقراری گفت‌وگویی بهتر با خودمان و جهان پیرامونمان بدانیم.

پی‌نوشت: سلسله‌ متن‌هایی که در با عنوان آداب چیزی منتشر می‌کنم، پاره‌هایی از کتابی درسی هستند که به‌طور اختصاصی برای کلاس آنلاین نویسندگی خلاق می‌نویسم.

تا زمانی که حداقل پنج مترادف برای هر کلمه ندانید، نویسنده نمی‌شوید.
-جورج برنارد شاو

مطلب پیشنهادی: هوش کلامی | دایره لغات فارسی خودمان را چگونه افرایش بدهیم؟ + نمونه‌هایی از آثار بهترین نویسندگان ایرانی

 تمرین‌های پیشنهادی:

تمرین روزانۀ نوشتن و تولید محتوا

تمرین با استفاده از کلمات و عبارات چند دفتر شعر

به تازگی ویدیوی زیر هم در همین رابطه در کانال یوتیوب مدرسه نویسندگی منتشر شده است که شاید تماشای آن برای شما مفید باشد:

اگر در زمینۀ تسلط کلامی و دامنۀ واژگان سوالی دارید یا حس می‌کنید نکتۀ خاصی را در این یادداشت به خوبی متوجه نشده‌اید؛ کامنت بگذارید.

تمرین‌های روزانه:
تمرین افزایش دایره لغات-۱
تمرین افزایش دایره لغات-2
تمرین افزایش دایره لغات-3
تمرین افزایش دایره لغات-4
تمرین افزایش دایره لغات-5
تمرین افزایش دایره لغات-6
تمرین افزایش دایره لغات-7
تمرین افزایش دایره لغات-8
تمرین افزایش دایره لغات-9
تمرین افزایش دایره لغات-10
تمرین افزایش دایره لغات-11

 یک مقاله برای شروع نویسندگی:

یادگیری نویسندگی