چگونه رمان و داستان کوتاه بنویسیم؟ معرفی چند کتاب خوب

پیش‌نوشت: در این قسمت از سلسه پست‌های«چگونه نویسنده شویم» به معرفی منابعی درباره رمان و داستان کوتاه پرداخته شده است. بهتر است قبل از مطالعه این بخش قسمت اول این مجموعه را مطالعه کنید.

داستانی و تخیلی

Fiction

رمان:

برای آموزش رمان نویسی و داستان کوتاه کتاب های متعددی به زبان فارسی منتشر شده است. در زیر تعدادی از آن‌ها را که به نظرم ترجمه مطلوب و تمرین‌های کاربردی تری دارند معرفی می کنم:

آناتومی داستان.بیست و دو گام تا استاد شدن در داستان گویی/جان تروبی/ محمد گذرآبادی/نشر ساقی

بعضی از کتاب‌ها هم علاوه بر اینکه می توانند برای فیملنامه نویسی مفید باشند برای رمان نویسی نیز مفید و کاربردی به نظر می‌رسند از  جمله کتاب آناتومی داستان جان تروبی که به ۲۲ گام اصلی در نوشتن داستان های بلند می‌پردازد. این کتاب را نشر ساقی و نشر آورند دانش هر دو بار ترجمه‌ی محمد گذر آبادی منتشر کرده‌اند.

جان تروبی که از مدرسان شناخته شده داستان‌نویسی است در بخشی از مقدمه کتاب نسبتاً حجیم آناتومی داستان( ۲۲ گام تا استاد شدن در داستان گویی) از دلایل مخالفتش با فیلنامه‌های سه پرده‌ای گفته است:

«می‌خواهم منظورم را درباره موانع تکنیکیِ داستان، روشن و دقیق بیان کنم چون نویسنده تنها از این راه می‌تواند امیدوار باشد بر آنها غلبه کند. مانع اول، واژگان مشترکی است که اغلب نویسندگان برای تفکر درباره‌ی داستان از آن ها استفاده می‌کنند: اصطلاحاتی مانند«کنش صعودی»، «نقطه‌ی اوج»، «گره افکنی فزاینده» و «گره‌گشایی» که از ارسطو به یاد مانده. این اصطلاحات آن‌قدر فراگیر و آن‌قدر نظری‌اند که تقریباً بی معنا شده‌اند. اجازه بدهید صادق باشیم: آن‌ها برای داستان‌گویان ارزش عملی ندارند. فرض کنید دارید صحنه‌ای می‌نویسید که در آن قهرمان از جایی آویزان شده و در آستانه‌ی سقوط و مرگ حتمی است. آیا این صحنه  گره‌افکنیِ فزاینده است، کنش صعودی است یا صحنه‌ی افتتاحیه‌ی داستان؟ می‌تواند هیچ کدام یا تمام آن‌ها باشد، اما در هر صورت، این اصطلاحات به شما نمی‌گویند صحنه را چگونه بنویسید یا اصلاً آن را بنویسید یا نه.»

تروبی در انتهای مقدمه کتاب ضمن وعده دادن برای آموزش نوشتن داستانی ارگانیک می‌گوید:

در حالی که به عین شاهد رشد داستان خود هستید، می‌توانم یک چیز را به شما قول بدهم: از آفریدن داستان لذت می‌برید. پس اجازه بدهید شروع کنیم.

تجربه من از این کتاب:

در انتهای هر فصل تمرینات کاربردی و مثال های خوب و شناخته شده‌ای از جمله از هری پاتر و پدر خوانده آورده شده که می‌تواند به شما در پرورش داستانی که در ذهن دارید کمک به سزایی بکند. من خودم دو نسخه از این کتاب دارم و دوسال پیش یک فیلمنامه تمرینی بر اساس آن نوشتم. کار کردن با این کتاب باعث شد به نگاهی خوبی برای تحلیل دیگر داستان‌ها نیز برسم، و بهتر به حفره‌های داستانی پی ببرم.

مسلما این کتاب در مقایسه با دیگر کتاب های فیلمنامه نویسی از جمله کتاب‌های سیدفیلد که دگر بسیار کهنه و غیر کاربردی به نظر می‌رسند نکات مفیدتری را آموزش می‌دهد.

طرح و ساختار رمان/ جیمز اسکات بل/ محسن سلیمانی/ سوره مهر

تمرین‌های این کتاب را برای تقویت خلاقیت نویسندگی بسیار کاربردی و راهگشا می‌دانم. یکی از تمرین‌های جالب این کتاب را برایتان نقل می کنم:

از بخش: چگونه از سوژه ها لبریز شویم

«موسیقی راهی میان بر به قلب آدم‌هاست. به آهنگ‌هایی گوش کنید که تاثیری قوی بر شما می‌گذراند؛ آهنگ‌های متنوعی را انتخاب کنید؛ از کلاسیک گرفته تا موسیقی‌های متن فیلم تا راک و جاز و خلاصه هر آهنگی که چراغ خیال شما را روشن می‌کند. وقتی به موسیقی گوش می‌کنید چشمانتان را ببندید و ببینید چه تصاویر، صحنه‌ها و شخصیت‌هایی در ذهنتان شکل می‌گیرد.

وقتی حس کردید آن موسیقی باعث می شود سوژه‌ی باارزشی برای نوشتن پیدا کنید(که مطمئناً هم همین‌طور است) می توانید هر بار که خواستید آن سوژه را بنویسید، به همان آهنگ گوش کنید تا حال و هوای داستان را در شما زنده کند.»

نامه هایی به یک نویسنده جوان/ ماریو بارگاس یوسا. رامین مولایی/ نشر مروارید

حتی اگر قصد نوشتن یک داستان‌ ندارید خواندن نوشته‌های یوسای بزرگ می‌تواند نکات بسیار آموزنده‌ای را برایتان داشته باشدو شما را به خواننده‌ای بهتر برای ادبیات تبدیل کند. او این کتاب را به شکل نامه‌هایی خطاب به یک نویسنده‌ی جوان که در تمنای نوشتن رمان است نوشته است.

یوسا در بخشی از کتاب می‌نویسد:

یکی از باورهای خدشه ناپذریم در میان انبوده تردیدهایی که در مورد استعداد ادبی دارم، این است که: نویسنده نیک می‌داند نوشتن بهترین امکانی است که می‌توانسته برایش به وجود آید، چرا که نوشتن برای او برترین شیوه ممکن زیستن است، آن هم با نادیده گرفتن همه موقعیت‌های اجتماعی، سیاسی یا اقتصادی که از طریق نوشتن می‌تواند نصیب‌اش شود.

به نظر من استعداد، شرط ضروری صحبت درباره مسئله‌ایست که هم  مورد اشتیاق و هم سبب تشویق شماست: «چگونه می‌توان نویسنده شد؟». البته این مسئله‌ای اسرار آمیز و پر ابهام است. اما این همه، مانع تلاش برای تشریح منطقی آن نیست. آن هم به دور از تمامی باورهای فخرفروشانه اسطوره‌ای و نیز هاله تقدسی که رومانتیک ها به گرد آن می کشیدند و نویسنده را برگزیده خدایان می شمردند، موجودی نشان شده‌ی نیرویی مافوق انسانی برای تحریر کلمات الهی و بی ذره‌ای اختیار که به طُفیل همین ارتباط با«جمال متعال» به جاودانگی دست می‌یابد.

و در ادامه با تاکید بر اهمیت غرق شدن نویسنده در فرایند نویسندگی می‌نویسد:

معتقدم تنها آن کس به وادی ادبیات راه می‌یابد که همچون فردی که به وادی مذهب گام می‌نهد، همه‌ی وقت، توان و همت خود را گردآورده و به طور کامل وقف این حرفه نماید تا به نویسنده‌ای تمام عیار بدل شود و اثری را تالیف کند که وجودش بر آمده است.

اندیشه های نو در رمان نویسی/باربارا شوپ/مارگارت لاو دنمن/شایسته پیران/نشر نی

کتاب با جمله ای از جان گاردنر آغاز می‌شود:

رمان نویسیِ راستین سخت‌ترین کار است

مگر جز این هدفی نداشته باشی

که در این صورت

همین سخت‌ترین کار

برایت آسان‌ترین می‌شود.

در بخش اول این کتاب به بررسی عناصر اصلی رمان پرداخته شده و در بخش دوم که بیشتر صفحات رمان به آن اختصاص یافته گفتگوهایی از مطرح ترین نویسندگان معاصر امریکایی به چاپ رسیده است.

به گمانم یکی از بخش های جذاب کتاب بخش پایانی آن است که در آن نویسنده هایی که با آن ها گفتگو شده است تمرین هایی را برای رمان نویسی ارائه کرده‌اند. بخشی از این تمرین‌ها را در زیر آورده‌ام:

-مسئله‌ای سیاسی را در نظر بگیر که به آن سخت حساسیت داری. بی‌آن‌که اسمی از آن ببری، یا توضیحی بدهی، یا درباره‌ی آن قضاوت شخصی کنی، در صحنه‌ای تصویرش کن.

دُروتی آلیسن

-به رمانی که مدت‌هاست مشغول نوشتنش هستی«خیانت» کن و به نوشتن رمانی تازه بپرداز.

مایکل شیبان

-برای بسط اندیشه‌ای رمانی، روز تعطیل خاصی را در نظر بگیر و آن را چارچوب زمانی رمان قرار بده. ببین چگونه می‌توانی از سنّت ها و انتظارات مربوط به آن روز برای تاثیرگذاری بیشتر استفاده کنی.

ریچارد فُرد

-شخصیتی خلق کن که ابداً حاضر نباشد پشت سر دیگران حرف بزند. صحنه‌ای بنویسی که نشان دهد خودداری او از شرکت در چنین گفت‌و گوهایی می تواند تاثیری به همان بدی غیبت یا حتی بدتر از آن داشته باشد.

جین اسمایلی

بیست کهن‌الگوی پیرنگ و طرز ساخت آن‌ها/رونالد بی. توبیاس/ ابراهیم راه‌نشین/نشر ساقی

در این کتاب فوق العاده کاربردی و بی نظیر در چند فصل اول ضمن ارائه مسائل ساختاری داستان از جمله شخصیت پردازی و راه‌های رسیدن به ساختار عمیق، به ارائه بیست کهن الگوی اصلی پیرنگ پرداخته می‌شود. با استفاده از نکاتی که در کتاب آمده و مثال های متوع آن از دنیای ادبیات و سینما با سهولت بیشتری می‌توانید به ساختار طرح داستانی تان شکل بدهید. از جمله پیرنگ هایی که در این کتاب آمده می‌توان به: جست‌و‌جو، مارجاجویی،تعقیب و کریز، فرار، نجات، انتقام، رقابت، وسوسه، عشق ممنوع، فداکاری، کشف و افراط فلاکت بار اشاره کرد.

‌همچنین دو کتاب«جادوی زاویه دید» و «صحنه پردازی در رمان» که هر دو توسط نشر سوره مهر منتشر شده اند می‌تواند جعبه ابزار شما برای آموزش رمان نویسی را کامل و غنی کنند.

داستان کوتاه:

مجموعه چهار جلدی حرفه: داستان نویس/نشر چشمه

این مجموع چهارجلدی را شاید بتوان بهترین منبع فارسی جامع آموزش داستان کوتاه دانست که به همت نشر چشمه منتشر شده است.

در هر یک از جلدها چند مقاله از بهترین نویسندگان معاصر داستان کوتاه  آمده که به آموزش یکی از مباحت اصلی داستان کوتاه پرداخته‌اند.

ترجمه این مجموعه با دقت و سلیقه خاصی توسط کاوه فولادی نسب و مریم کهنسال نودهی انجام شده است.

در بخشی از مقاله‌‌ی هالی برنت در جلد اول این مجموعه آمده است:

«هر مقاله‌ای درباره‌ی داستان کوتاه با صحبت درباره‌ی نویسنده‌های دیگر شروع می‌شود. این کار اهمیت موضوع را نشان می‌دهد. اگر کسی مطالعه‌ی عمیق نداشته باشد، نمی‌تواند هم عمیق و موثر بنویسد. واقعیت امر این است که اولین قاعده برای نویسنده‌های تازه‌کار، بسیار ساده، بی‌دردسر و حتا لذت‌بخش است: قبلِ این‌که شروع به نوشتن کنید، بخوانید؛ هم داستان کوتاه و هم رمان. تا حد مستی داستان بخوانید. اگر این کار را انجام دهید، خون‌تان پرِ الکل داستان می‌شود و تصاویری را که دهن‌تان آکنده از آن‌هاست، باور می‌کنید.»

پی نوشت: در قسمت بعدی«چگونه نویسنده شویم» به معرفی کتاب‌های آموزشی مقاله‌نویسی پرداخته خواهد شد.