خانه‌ی هستی | دانلود دومین وبینار زبان‌آور - شاهین کلانتری

بشنوید:

پاره‌ای از کتاب «خانه‌ی هستی»، نوشته‌ی حمید صاحب‌جمعی، نشر ثالث:

فیلسوف آلمانی نیچه گفته‌ای دارد به این مضمون که اثر واقعاً بدیع آفریدگار دستور زبان بود. در نگاه اول، چنین گفته‌ای اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد. اما، آن‌گونه که در بخش اول این کتاب بررسی شده است، خواهیم دید که این ادعا نه تنها گزافه‌گویی نیست که در واقع بازتاب و بازنمود حقیقتی است ژرف و انکارناپذیر.

در زمینه‌ی نقش بنیادین زبان در شکل‌گیری اندیشه و هستیِ آدمی سخن بسیار به میان رفته است. از افلاطون در دوران باستان گرفته تا فیلسوفان دوره‌ی معاصر، مسئله‌ی اهمیت زبان در ساختار اندیشه و در پیوند انسان با جهان هستی مودر بحث و بررسی بوده و نظریه‌های بسیاری در این زمینه ارائه شده‌اند. دو نمونه از این نظریه‌ها، یکی از دوران باستان و دیگری از زمانه‌ی ما، طیف گسترده‌ی تفکر در این حوزه را آشکار می‌کند. افلاطون، در زبانی بسیار اندیشه‌برانگیز و پُرمعنا، می‌گوید که «اندیشه گفت‌وشنود درونیِ روح است با خود»؛ و فیلسوف آلمانیِ معاصر هایدگر معتقد است که «زبان خانه‌ی هستی است». به عبارت دیگر، اندیشه فراورده‌ی گفت‌وشنود مداومِ روح است با خود که در قالب زبان شکل می‌گیرد. از آن‌جا که هستیِ آدمی در اندیشه‌ی او متجلی و متجسم است، پس در واقع هستیِ ما در زبان ما خانه دارد. بدین قرار، بیرون از قلمرو زبان، حضور و شناختِ هستیِ آدمی ناممکن است. نظر برخی فیلسوفان این است وجود زبان حتی از شکل‌گیریِ اندیشه پیشی می‌گیرد و بر آن مقدم است؛ یعنی قالب زبان باید در ابتدا فراهم باشد تا اندیشه بتواند در آن شکل بگیرد. همه‌ی اندیشه‌ها فراورده‌ی گفتگویِ درونیِ ذهن با خود هستند؛ و ذاتِ گفتگو، چه در گفتار و نوشتار یا در سکوت، زبانی است. به عبارت دیگر، در وسیله‌ی زبان است که ما از وجود اندیشه آگاه هستیم. پس زبان واسطه‌ای است که از طریق آن آکاهیِ ما با هستیِ ما پیوند می‌خورد.

آنچه موجب ویژگی انسان در قیاس با سایر موجودات زنده است، گفت‌وشنود ابدیِ او با خود است. از طریق این گفت‌وشنود و فراخوانیِ انسان‌های دیگر در این مکالمه‌ی درونی است که دروازه‌های جهانِ هستی به روی انسان گشوده می‌شوند و رابطه‌ی او با انسان‌های دیگر برقرار می‌شود. زبان وسیله‌ی جهانشمولی است که در آن تفهمیم و تفاهم صورت می‌گیرد، و انسان‌ها تجربه‌ی مشترک خود از حیاتِ این-جهانی را در آن بازگویی می‌کنند. به گفته‌ی گادامر، زبان واسطه‌ای است که در آن «من» و «جهان» به هم می‌رسند و تلعق‌پذیریِ آغازینِ‌ خود را در آن به ظهور می‌رسانند.

همه‌ی ادراکات وابسته به تفسیر هستند، و همه‌ی تفسیرها به‌واسطه‌ی زبان تحقق می‌پذیرند. بدین ترتیب، آگاهیِ ما از خود و از جهان هستی، در هر لحظه و در لحظه‌های بی‌کران، در وسیله‌ی زبان صورت می‌گیرد. به گفته‌ی گادامر، «آنچه فهمیدنی است زبان است»، این بدان معنی است که ماهیت زبان آن‌گونه است که در خود و به‌ خودیِ خود قابل فهم است، یعنی به ذات دیگری برای کسب ماهیت نیازمند نیست. آنچه در زبان می‌آید ماهیت از پیش فرض شده و ار پیش داده شده‌ای نیست، بلکه هر کلمه حُکم و قاطعیتِ ذاتی دارد. در جریان تدریجیِ آموختن زبان است که قابلیت اندیشیدن نیز به‌تدریج رشد می‌کند و درواقع انسان پا به جهان می‌گذارد و در محدوده‌ی جامعه‌ی انسانی می‌بالد. بیان اندیشه، محدود به توانمندی در کاربرد زبان است. به گفته‌ی ویتگنشتاین، «محدودیت‌های زبان من به‌ معنی محدودیت‌های جهانِ من است».

یگانگی و ویژگی انسان در نظام آفرینش، در قیاس با سایر مخلوقات، توانمندی او در اندیشیدن، یعنی درواقع توانمندی او در ساخت‌بندیِ زبان است، این توانمندی، همچنین موجب وجه‌تمایز مابین انسان‌هاست. چیرگی در بیان اندیشه مستلزم چیرگی در کاربرد زبان است و بیان خِرد و اندیشه است که موجب سرافرازی و سرآمدی آدمی است. پس زبانِ نارسا نماینده‌ی اندیشه‌ی نارسا، و زبان زلال و شفاف نشانه‌ی اندیشه‌ی زلال و شفاف است. خردمندی را نمی‌توان به کسی نسبت داد که توانمندی بازنمود ان را در قالب زبان گفتاری یا نوشتاری ندارد، زیرا خِرد تنها در متجلی است. هرگز نمی‌توان حکم دارد که فلان شخص انسان خردمند و متفکری است، افسوس که توانایی بیان آن را ندارد!