تجربه چیست؟ به چه تجربه‌ای «تجربه‌ی زیسته» گفته می‌شود؟

پیش‌حرف:

معنای دقیق برخی واژه‌ها را -با اینکه به‌طور مکرر در جاهای مختلف و به بهانه‌های گوناگون به کار می‌بریم- چندان دقیق نمی‌دانیم. برای من «تجربه» یکی از این واژه‌هاست؛ واژه‌ی خوش‌آهنگ و وسوسه‌انگیزی که باید عمیق‌تر به آن بنگرم. بهار رهادوست در کتاب «چرا نویسنده‌ی بزرگی نشدم؟» این واژه را به دقت بررسیده:

«تجربه آن نیست که برای ما رخ می‌دهد، بلکه عمل ما در قبال رخداد است.

در اولین نگاه، به نظر می‌رسد تجربه واژه‌ی عامی است که هرگز از انسان جدا نبوده است، و تجربه‌هایی مثل کودکی، بازی، یادگیری، معاشرت، کار، عشق، نفرت، ازدواج، بیماری، جدایی، امیدورزی، نومیدی و جز آن، برای هیچ‌کس غریب و فهم‌ناپذیر نمی‌نماید. پس چه چیز موجب می‌شود تجربه را مهم بدانیم و چگونه است که بزرگان علم و فلسفه، از فلسفه‌ی تجربه، نظریه‌ی تجربه، و حتی علمِ تجربه سخن‌ها گفته‌اند؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها ترجیح می‌دهم نخست به تعریف‌ها اشاره‌ای بکنم: در واژه‌نامه‌ی سخن، تجربه به معنی آگاهی و مهارتی است که از راه عمل و آزمایش به‌دست می‌آید، و تجربه‌ کردن، آموختن و آگاه شدن از راه مشاهده یا برخورد عملی با اشیا و اشخاص و حوادث است. تعریف‌های دیگرِ تجربه هم کم‌وبیش مفاهیم مشابهی را می‌رسانند:

-مشاهده‌ی مستقیم رخدادها یا مشارکت در آنها به منزله‌ی مبنای دانش

-تأثیرپذیری از دانش از طریق مشاهده و مشارکت مستقیم

-دانش عملی، مهارت، یا کاری که حاصل مشاهده‌ی مستقیم یا مشارکت در رخداد یا فعالیتی خاص است.

-رخدادهایی آگاهانه که زندگی فرد را می‌سازند.

*می‌بینیم که عنصر مشترک در این تعریف‌ها آگاهی است، چون عمل مشاهده و مشارکت مستقیم (البته با درجات و کیفیات متفاوت) متضمن آگاهی و قصدمندی است. و شخص فاقدِ آگاهی از یک رخداد نمی‌تواند دارای تجربه‌ی آن رخداد باشد.

*عنصر مشترک دیگر، دانش به منزله‌ی منبع تجربه است. اینشتین دانش را تتها منبع تجربه می‌‌دانست و می‌گفت یادگیری تجربه است و هر آنچه تبدیل به تجربه نشود، دانش نیست، اطلاعات است.

*تجربه می‌تواند در فعالیت‌های نظری و عملی رخ دهد، و معمولاً تجربه‌های عملی به مهارت‌ها و تخصص در این زمینه‌ها می‌انجامد.

*و سرانجام عبارت «رخدادهای آگاهانه‌ای که زندگی فرد را می‌سازند»، می‌تواند یادآور اصطلاح تجربه‌ی زیسته در پدیدارشناسی باشد. تجربه‌ای که بررسی و توصیف انتقادی آن، هدف پدیدارشناسان است و همین توصیفی بودن روش (برای فهم تجربه‌ی زیسته)، و البته عاری‌بودنش از احکام ارزشی داوری، موجب شد هوسِرل پدیدارشناسی را علم تجربه بنامد.

به تجربه‌ای می‌گوییم تجربه‌ی زیسته که از آگاهی و قصدمندی برخوردار باشد و صاحبِ تجربه حقیقتاً درگیر آن شده و در آن زندگی کرده باشد. بنابراین فعالیت‌های مکانیکی یا بدون قصد و آگاهی، تجربه‌ی زیسته محسوب نمی‌شوند. کار پدیدارشناسی این است که تجربه‌های زیسته را توصیف کند و تأکید می‌کنم توصیف، نه تببین علّی، نه تعمیم و نه حتی تفسیرهای انتزاعی. هدف هم از این توصیف (و تفسیر)، فهم معناهایی است (درباره‌ی چیزها و رخدادها) که از این تجربه‌ها به‌دست می‌آید.»